Маштабная зачыстка Каменца ад дрэў прымусіла мяне паварушыцца, каб зафіксаваць на фота зялёны горад. Але штосьці пайшло не так… Падчас «круглых дат» усялякія значныя ўпарадкавальныя мерапрыемствы ў выглядзе пасадкі дрэў прысвячаліся нейкім падзеям. У першую чаргу – да юбілейнай даты з дня заканчэння Вялікай Айчыннай вайны. Галоўнымі ўдзельнікамі такіх акцый былі ветэраны, якія пражывалі ў Каменцы. Але не дрэвамі адзіна памяць пра Другую сусветную вайну ў Каменцы і ваколіцах. Існуюць таксама добраўпарадкаваныя пахаванні і манументальныя мемарыяльныя збудаванні. І гэта нагода, каб напісаць адзін агульны артыкул пра такія памятныя месцы. Каб ведалі, памяталі, і каб ніколі зноў…
Масавыя і індывідуальныя пахаванні
Брацкая магіла ў Каменцы
Месца бачнае і было абрана з розумам. Кожны чалавек, які заязджае ў цэнтральную частку старога горада, адразу можа убачыць, што тут знаходзіцца. Пакуль у маім распараджэнні няма дакументаў, якія змаглі б аднавіць суцэльную карціну з’яўлення Брацкай магілы на гэтым месцы. Але ёсць магчымасць выкарыстоўваць іншыя крыніцы. Такім чынам, па парадку.

У кнізе «Памяць: Камянецкі раён» паказана, што ў 1960 годзе на магіле ўсталяваны абеліск.
У пашпарце вайсковага пахавання (уліковы №225 ад 2017 гады) паказана, што тут «…перапахаваны ў 1960 годзе з Брацкіх і індывідуальных магіл Камянецкага раёна».
Смута была ўнесена са з’яўленнем у маім лічбавым архіве дзвюх фатаграфій з аўтэнтычнымі надпісамі на адваротным баку. Адна датавана 27 жніўня 1956 года, другая – 23 лютага 1958 года. На абодвух здымках захаваны абеліск са скульптурай ваяра, а таксама добраўпарадкаванае месца пахавання.

Таксама ёсць «Эскізны праект дэталёвай планіроўкі цэнтральнай часткі райцэнтра Камянец, Брэсцкай вобл.»1, які створаны ў 1953 годзе, і на якім паказана індывідуальная магіла П.Я.Піўненкі, але няма Брацкай магілы.
Маюцца дзве лічбавых копіі панарамных здымкаў са званіцы Сімяонаўскай царквы, датаваных 1955 годам – упарадкаванай Брацкай магілы на іх не відаць.
Што далей? А далей ногі ў рукі і пешшу ў бібліятэку гартаць зацвілыя старонкі газеты «Іскра» з надзеяй убачыць рэпартаж з адкрыцця помніка на Брацкай магіле. Балазе перыяд вызначаны – 1955 і 1956 гады. Рэпартажу не знайшоў. Прыйшлося чытаць усё запар, працуючы па “плошчам”. І вось яно! У апошнім абзацы нататкі «Святкаванне 1 Мая ў раёне»2 напісана (арфаграфія і пунктуацыя захаваны):
Пасля дэманстрацыі выхавальнікі дзіцячага дома, рабочыя арцелі «Волга», медыцынскія работнікі і іншыя грамадскія арганізацыі ўсклалі вянкі на магілу ў падножжы толькі што пастаўленага помніка воінам Совецкай арміі, загінуўшым у гады Вялікай Айчыннай вайны.
Дарэчы, Каменец і раён вызвалялі салдаты Рабоча-сялянскай Чырвонай арміі, якая стала Савецкай арміяй толькі ў 1946 годзе. А яшчэ ўпершыню Дзень Перамогі ў Каменцы ўрачыста адзначылі толькі ў 1962 годзе.
Такім чынам, кропка адліку 1956 год. Іванюковіч Марыя Іосіфаўна (1915 г.н., г.Каменец) успамінала як днём у скверы выкапалі вялікую яму, а позна ўвечары прывезлі скрыні з рэшткамі салдатаў і закапалі.
Была ўсталявана тыпавая скульптурная кампазіцыя (аўтар?), якую дагэтуль можна сустрэць у некаторых мястэчках Беларусі (напрыклад, у вёсцы Лыскава Пружанскага раёна). А камянецкая сярэдняя школа №1 і будаўнічая арганізацыя «Камянецкая МПМК-14» былі прызначаны адказнымі за дагляданне і добраўпарадкаванне пахавання.

Першая радыкальная змена выгляду адбылася з прычыны надыходу 30-х угодак перамогі ў Вялікай Айчыннай войне. У 1975 годзе стварылі новую скульптурную кампазіцыю. Ідэя прыналежала тагачаснаму галоўнаму архітэктару Камянецкага раёна Васілю Абламскаму. Скульптура ваяра першапачаткова павінна была быць усталявана ў адной з вёсак нашага раёна, але па шэрагу чыннікаў яе забралі і перавезлі ў Каменец. Гэты тыпавы выраб (такі ж самы ваяр знаходзіцца ў вёсцы Покрашава Слуцкага раёна), які, верагодна, вырабляўся нават не ў Беларусі. Тэрыторыю вакол вылажылі бетоннымі плітамі, а на месцы пахавання ўсё так жа высаджвалі дэкаратыўныя кветкі.

У 1980 годзе на месцы пахавання ўсталявалі пліты з імёнамі загінулых, і быў запалены вечны агонь. Анатоль Туркоў (1949 г.н., г.Каменец) успамінае, што арганізацыйнымі пытаннямі па вырабе пліт займаўся ён па просьбе старшыні Камянецкага гарадскога Савета Аляксандра Дудкіна. Вытворцам быў завод мастацкага ліцця і манументальнай скульптуры ў Калядзічах (Мінская вобласць). Анатоль Туркоў вырабіў і змантаваў зорку каля вечнага агню і пазней па меры выяўлення новых загінулых салдатаў мацаваў на плітах іх імёны. У 1988 годзе скульптуру ваяра акавалі бронзай. 2012 год прынёс у горад абласны фэст «Дажынкі», і мы сталі сведкамі пераўтварэння гэтага месца ў сучасны выгляд.

Звярну вашу ўвагу на сучасныя пліты з імёнамі. Па маім меркаванні, яны зроблены ў вышэйшай ступені непаважліва да памяці аб загінулых і да людзей, якія прыходзяць да Брацкай магілы. Надпісы змешчаны ў дзіўным парадку, а праз два гады амаль усе яны прыйшлі ў непрыдатнасць. Ёсць нагода навесці парадак.

Напрыканцы красавіка 2022 года сіламі настаўнікаў Камянецкай дзіцячай школы мастацтваў пры матэрыяльнай падтрымцы ад Камянецкай ЖКГ было праведзена аднаўленне надпісаў на плітах (дапоўнена 28.04.2022).

Праводзіцца карпатлівая праца па ўдакладненні імёнаў салдатаў і перапахаванне рэштак, знойдзеных у Камянецкім раёне (апошняе адбылося ў 2017 годзе). На дадзены момант у магіле пахаваны рэшткі больш за 1663 салдат, а добраўпарадкаваннем займаюцца КУМП ЖКГ «Камянецкая жыллёва-камунальная гаспадарка» і ГУО «Сярэдняя школа №1 г. Каменца».
З надыходам цёплага вяснова-летняга перыяду часта можна ўбачыць самотныя букеты кветак на плітах з імёнамі – ужо больш за 50 гадоў у Каменец прыязджаюць сваякі загінулых салдатаў з мэтай ушанаваць памяць. Вялікую працу ў пошуку сваякоў зрабілі вучні абедзвюх гарадскіх школ («чырвоныя следапыты»). Варта адзначыць унёсак у гэту справу настаўніцы 2-й школы М.К.Марчук.


Брацкая магіла ў Прускаўскім лесе
Ў трох кіламетрах ад Каменца ў бок Жабінкі (адлік ад нулявога кіламетру, які вісіць на будынку пошты) у т.з. Прускаўскім лесе знаходзіцца вайсковае пахаванне №4630 – брацкая магіла салдатаў Чырвонай арміі і мірных жыхароў. Па дадзеных пашпарту пахавання ад 2017 года тут знаходзяцца рэшткі 317 чалавек. З іх 17 вайскоўцаў (усе невядомыя), 13 удзельнікаў супраціву (усе вядомыя) і 272 мірных жыхара (выяўлена 28 прозвішчаў), якіх расстрэльвалі з восені 1941 года па 1942 год. Важна ўдакладніць крыніцу гэтых лічбаў, бо падзеі адбываліся падчас акупацыі.

Па дадзеных кнігі «Памяць: Камянецкі раён» у 1959 годзе на магіле быў усталяваны тыпавы абеліск і драўляная агароджа.

У сярэдзіне 1970-х гадоў праведзена добраўпарадкаванне: зрабілі кветнік, які па перыметры абнеслі бетонным бардзюрам; тэрыторыю пахавання акружылі металічным плотам-сеткай на бетонным падмурку.

Новая кампазіцыя (скульптура ваяра на фоне разгорнутага сцяга і мемарыяльная дошка) была створана і ўсталявана ў 1982 годзе. Аднак афіцыйнае адкрыццё адбылося пазней. У красавіцкім нумары газеты «Ленінец»3 за 1983 год ёсць нататка, у якой напісана, што ўрачыстае адкрыццё помніка ў Прускаўскім лесе пройдзе ў перыяд правядзення месячніка па добраўпарадкаванні брацкіх магіл і помнікаў.
Некалькі слоў з успамінаў пра стварэнне помніка ад Анатоля Туркова. У тыя гады ён быў загадчыкам раённай мастацкай майстэрні, якая курыравалася аддзелам ідэалогіі і прапаганды Камянецкага райкама партыі і трэцім сакратаром партыі Н.Д.Стасюк. Яму даручылі стварыць новую памятную кампазіцыю. Для гэтага Анатоль Савельевіч запрасіў сваіх творчых сяброў. Усе працавалі на роўных: скульптар Аляксандр Іванавіч Лышчык (гады жыцця 1951-2011, выхадзец горада Каменца) – аўтар кампазіцыі; скульптар Уладзімір Леанідавіч Конанаў (г.Магілёў) – суаўтар; фарматар Сяргей Іванавіч Мільто (г.Мінск); Павел Іванавіч Лук (цяпер г.Мінск, выхадзец з вёскі Жылічы, Камянецкі раён) – на той момант студэнт Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута.




Ідэя скульптурнай кампазіцыі складаецца ў тым, што расстраляны актывіст, які падае, працягвае трымаць сцяг, дэманструючы нясхільнасць і працяг барацьбы з акупантамі.
Працы праводзіліся на гаспадарчым двары на ўскрайку вёскі Мартынюкі калектыўнай гаспадаркі (калгас) імя Кірава – гэта прадпрыемства было фундатарам. Гліну прывозілі з цагельні, якая знаходзілася ў вёсцы Перасек. Неацэнны ўнёсак зрабіў Іван Сямёнавіч Лышчык, які дапамагаў творчай камандзе вырашаць шматлікія адміністрацыйна-гаспадарчыя пытанні.
Брацкая магіла ў Прускаўскім лесе доўгі час была месцам, куды школьнікі хадзілі ў паход, праводзілі «Зарніцы», а ў траўні тут прымалі ў піянеры.


Камянецкая сярэдняя школа №2 і КУМПП ЖКГ «Камянецкая жыллёва-камунальная гаспадарка» з’яўляюцца адказнымі за добраўпарадкаванне гэтага пахавання.
Магіла Шапятоўскіх у Прускаўскім лесе
У сярэдзіне 1990-ых я ўпершыню выявіў гэта пахаванне: металічная загарадка без брамкі, як прынята на магілах, усярэдзіне слупок з арматуры, на якім узвышалась чырвоная зорка і ніякіх надпісаў… Першы здымак я зрабіў у 2009 годзе. Пошукі адказу на пытанне пра тое, хто і калі тут пахаваны адклаў у доўгую скрыню. Аднак з часам акалічнасці дазволілі мне стаць сведкай таго, як іншыя знаёмыя мне людзі (Вольга Замулка і Вера Семчына) знайшлі адказы амаль на ўсе пытанні.

У 2015 годзе на сайце https://kamenets.by (старая версія) пад фатаграфіяй з месца пахавання быў пакінуты каментар ад жыхаркі Санкт-Пецярбурга Лідзіі Зубко:
Гэта магіла маіх бабулі і дзеда Шепетовских Марыі Кандрацьеўны і Карпа Аляксеевіча, жыхароў Щербово, закатаваных гестапа (бабуля ад катаванняў з глузду з’ехала) і расстраляных у Прусковском лесу ў 1944(?) году. Інфармацыі ў мяне мала, але што ведаю, – напішу. Мала таму, што галоўным чынам са слоў маёй мамы Шепетовской Вольгі Карпаўны 1926 г.р., а яна не кахала пра гэта ўспамінаць.
Мой дзед у вайну дапамагаў партызанам, хоць мама казала, што “ён быў падпольшчыкам”. Аднойчы, калі ён употай вярнуўся дахаты, хтосьці з аднавяскоўцаў, стараста, паведаміў пра гэта немцам. Яны атачылі вёску, сталі сціскаць кольца. Дзед (трохі дзіўна гучыць “дзед”, яму было 40, а бабулі 39) схаваўся ў дупле старога дрэва. Немцы сталі абшукваць двор, хата, паднялі падлогу, зламалі пячы. Можа, яны б яго і не знайшлі, але сагналі сям’ю, маіх прабабулю, бабулю і дзяцей, і сказалі, што ўсіх расстраляюць. Дзед здаўся. Яго забралі ў Камянец.
Бабуля насіла яму перадачы, вырашыла перадаць яму штосьці накшталт напільніка, схаваўшы ў хлеб. Але напільнік знайшлі. Бабулю таксама забралі і дзесьці праз тыдзень іх расстралялі.
Больш падрабязна гэту гісторыю пазнала нядаўна, пары гадоў назад, ад стрыечнага дзядзькі, Власюка Аляксея, які жыве ў Жабинке. А мая мама ведала яе з чужых слоў, бо ў 1942-м была сагнана ў Нямеччыну і вярнулася ў Щербово пасля вайны.
Помнік і загарадку на гэтай магіле зрабіў Іван Карпавіч Шепетовский у 1960-е гады, калі жыл у Таліне і як дальнабойнік часта бываў у Беларусі.”
У гэтым жа году дзякуючы высілкам Вольгі Замулко, якая падтрымлівала сувязь з Лідзіяй Зубко, упершыню за доўгі час быў наведзены парадак на магіле, пафарбавана агароджа і абеліск.
Другое дыханне гэта гісторыя атрымала ў 2017 годзе дзякуючы Веры Семчынай. Яна правяла апытанне шматлікіх людзей і высвятліліся дадатковыя факты.

Канстанцін Печко (горад Каменец, 1925-2021) паведаміў, што гэта магілка пасля вайны была пазначана слупком, затым з’явілася драўляная тумбачка, а пазней – металічная агароджа і самаробны абеліск з зоркай.
Аляксей Уласюк (г.Жабінка, пляменнік пахаваных у гэтай магіле людзей):
Карп Аляксеевіч Шапятоўскі, 1904 г.н., выхадзец Шчэрбава, і яго жонка Марыя Кандрацьеўна Шапятоўская, 1905 г.н., з вёскі Індычы, – былыя жыхары Шчэрбава. У іх сям’і было трое дзяцей: Вольга (1926 г.р.), Іван (1930 г. р.) і Аляксей (1937 г. р.)…
…Карпа Аляксеевіча і Марыю Кандрацьеўну Шапятоўскіх немцы вывезлі ў Прускаўскі лес і там расстралялі. Мясцовыя жыхары пахавалі іх у гэтым месцы, дзе цяпер гэта безназоўная магілка. Падчас растрэлу сярэдні сын Шапятоўскіх – 13-гадовы Іван – пасвіў кароў. Яму паведамілі аб гэтым выпадку. Калі падлетак прыбег на месца трагедыі, целы яго бацькоў ужо былі адданы зямлі. Тым часам дачка Вольга была ў Нямеччыне на прымусовых працах, а малодшаму сыну Аляксею споўнілася толькі шэсць гадоў…
Валянціна Шапятоўская (г.Талін, Эстонія, жонка Івана Шапятоўскага):
У 1963 годзе мы з Іванам прыехалі ў Шчэрбава, на яго радзіму, і знайшлі ў Прускаўскім лесе месца пахавання яго бацькоў. Іван зрабіў металічную загарадку і абеліск з зорачкай, а я фарбавала гэты сціплы помнік, які мы змаглі зрабіць нашым бацькам.
Таццяна Філіповіч (в.Шчэрбава, Камянецкі раён):
Сорак гадоў таму, калі вучылася ў пачатковай школе ў Шчэрбава, нас, вучняў 1-3 класаў, у дні святкавання Перамогі нашы настаўнікі Марыя Іллінічна Будкевіч і Ніна Мітрафанаўна Кулік вадзілі да месца пахавання Карпа Аляксеевіча і Марыі Кандрацьеўны Шапятоўскіх. Два-тры кіламетры туды і назад мы, дзеці, ішлі без стомы, каб ушанаваць памяць нашых землякоў.

Высілкамі Веры Семчынай і працаўнікоў КУМПП ЖКГ «Камянецкая ЖКГ» у 2017 годзе былі пафарбаваны агароджа і абеліск, а таксама павешана шыльда з імёнамі пахаваных у гэтым месцы людзей.
Магіла Піўненкі ў Каменцы
Ў гэтай магіле пахаваны гвардыі палкоўнік, кавалер ордэнаў Баявога Чырвонага Сцяга і ордэна Суворава Пётр Якаўлевіч Піўненка, які памёр ад атрыманага ранення 24 ліпеня 1944 года.


Нарадзіўся 15 ліпеня 1903 года ў сям’і сялян сяла Тарасаўка. Раней сяло ўваходзіла ў склад Чыгірынскага раёна, зараз гэта землі Чаркаскага раёна Чаркаскай вобласці ва Ўкраіне. У 1959 годзе яго затапілі водамі Крэменчугскага вадасховішча, а жыхароў перасялілі ў сяло Цінькі.
Скончыў 3 класа пачатковай школы. 21 ліпеня 1924 года ўступіў на службу ў рабоча-сялянскую Чырвоную армію. Быў курсантам дывізіённай, а затым палкавой школы на сваёй радзіме, у 1927 годзе стаў курсантам Адэскай пяхотнай школы, у якой рыхтавалі малодшых афіцэраў. З 1927 па 1930 гады служыў у 24-м Магілёва-Падольскім памежным атрадзе памагатым начальніка заставы. Далей служба ў Прыволжскай ваеннай акрузе (штаб у г.Саратаў), з 1936 года – у 1-й АЧДА (Адмысловая Чырванасцяжная Далёкаўсходняя армія), на базе якой у 1938 годзе быў створаны Далёкаўсходні фронт. Вайну сустрэў там жа.
У лютым 1942 года быў выключаны са спісаў частак Далёкаўсходняга фронта і адпраўлены на вышэйшыя афіцэрскія курсы «Стрэл», па канчатку якіх быў прызначаны выканаўцам пасады камандзіра 838 стралковага полку 237 стралковай дывізіі Сібірскай ваеннай акругі. Увосень 1942 года паступіў у распараджэнне ваеннай рады Паўднёва-заходняга фронта (які пазней стане 3-м Украінскім фронтам). 28 снежня 1942 года быў прызначаны камандзірам 634-го стралковага полку 54-й гвардзейскай стралковай дывізіі і адпраўлены для ўдзелу ў контрнаступательной аперацыі «Ўран» падчас баёў за вызваленне Сталінграда (цяпер Валгаград, Расія). Больш падрабязна пра яго баявы шлях можна даведацца на сайце «Памяць народа»4 ва ўлікова-паслужной картцы. Напрыклад, надзвычай цікаўная запіс: «З 1936 па 1939 год знаходзіўся ў аддаленай мясцовасці».

Гвардыі палкоўнік (званне прысвоена 31.05.1944г.) Пётр Якаўлевіч Піўненка вызваляў Камянецкі раён у пасадзе намесніка камандзіра 54-й гвардзейскай дывізіі. Па ўспамінах мясцовых жыхароў5 ён загінуў ужо пасля вызвалення Каменца ў наваколлях вёскі Гары падчас бою ці падчас правядзення выведкі ад стрэлу снайпера. Публікавалася версія, што ён загінуў ад выбуху снарада каля акопа, адкуль ён кіраваў боем6. Нажаль, пакуль не знойдзена дакументальнага апісання акалічнасцяў яго смерці, толькі кароткі запіс у картцы – «Памёр ад ран 24.07.1944г.». Быў жанаты на Піўненка Марыі Антонаўне, застаўся сын. Іншыя падрабязнасці біяграфіі П.Я. Піўненкі пакуль не вядомыя. Спадзяюся, што хутка з’явіцца магчымасць пагартаць яго асабістую справу.
Цела П.Я. Піўненкі было перавезена ў Каменец і 26 ліпеня 1944 года аддана зямлі ў скверы ў старым цэнтры горада. Па дадзеных пашпарту вайсковага пахавання (уліковы №224 ад 2017 года) у 1955 годзе на магіле быў усталяваны тыпавы жалезабетонны абеліск. Аднак старыя фатаграфіі дазваляюць нам убачыць самы першы абеліск. Пакуль не вядома ў якім годзе яго ўсталявалі.


Ўзнагароды:
Ордэн Айчыннай вайны I ступені
Ордэн Суворава III ступені
Медаль «За абарону Сталінграда»
Ордэн Чырвонага Сцяга
Ў памяць пра П.Я.Піўненка ў Каменцы названа вуліца. А калісьці (упершыню згадана ў 1969 годзе) у першай школе штогод праводзіўся восеньскі крос памяці Піўненкі.

Камянецкая гімназія і КУМПП ЖКГ «Камянецкая ЖКГ» з’яўляюцца адказнымі за добраўпарадкаванне гэтага пахавання.
Мемарыялы
Помнік ахвярам Катастрофы (Шоа) у Каменцы
Памятны знак ахвярам Катастрофы ў Каменцы быў усталяваны ў 2009 годзе. Урачыстае адкрыццё адбылося падчас святкавання Дня горада – 26 ліпеня.


На адкрыцці выступаў заслужаны архітэктар Рэспублікі Беларусь Леанід Левін (1936-2014г.г., г.Мінск), адзін з аўтараў мемарыяльнага комплексу ў Хатыні. Уласна, ён і ёсць аўтар канцэпцыі гэтага мемарыяльнага знака.

Па вонкавым выглядзе можна з упэўненасцю сказаць, што ў яго аснову была пакладзена форма надмагілля з габрэйскіх могілак – мацэва. Падобны знак усталяваны ў Высокім і на мяжы Камянецкага і Брэсцкага раёнаў побач з трасай Р83 (Брэст-Камянец), а таксама ў шматлікіх гарадах і вёсках Беларусі, дзе падчас Другой сусветнай вайны былі знішчаны вязні яўрэйскіх гета.
Гэты і астатнія падобныя мемарыяльныя знакі ўсталёўваліся высілкамі Беларускай габрэйскай абшчыны і дзякуючы фінансавай падтрымцы ад фонду Саймана Марка Лазаруса з Вялікай Брытаніі, фонду сям’і Майлза і Мэрылін Клетэр са ЗША, а таксама ад фонду сям’і Уорэна і Бевэрлі Гейслер са ЗША.
Дарэчы, нефармальным госцем у дзень адкрыцця знака стала грамадзянка Аўстраліі Jenni Buch з роду Шалінскіх (яе продкі былі родам з вёскі Шалічы Камянецкага раёна). А праз месяц гэта месца наведалі нашчадкі камянецкага яўрэя Хаіма Гарфінкеля, якія прыехалі ў Каменец з Канады.


Урочышча «Таполі»
Два словы за тапаніміку. У адной хрысціянскай перыядычнай крыніцы XIX стагоддзі (абавязкова знайду) апісваецца рэлігійны цуд, які адбыўся ва ўрочышча «Топлі» (адна літара О). На мапах першай паловы ХХ стагоддзі паказана, што ў гэтым месцы знаходзілася не ўрочышча, а населены пункт з храмам, які зваўся «Таполі». А вярнуўшыся з дапамогай мап яшчэ на сто гадоў таму можна ўбачыць надпіс: «Панскі двор Топлі». Ці не звязана гэта назва з польскім словам «topiel» – вір, багна?

19-22 ліпеня 1944 года на велікай тэрыторыі па лініі Таполі – Чамяры – Шышова – Чарнакі уздоўж ракі Лясная вяліся лютыя баі на подступах да Каменца. Пра іх да гэтага часу нагадваюць велізарная колькасць варонак у лясах. Таму не выпадкова месца на скрыжаванні дарогі на Рэчыцу і Чамяры было абрана для стварэння кургана Славы. Менавіта так назвалі гэты мемарыяльны комплекс у дні яго адкрыцця7.

У ліпені 1969 года адбылося ўрачыстае адкрыццё мемарыяла: шмат людзей, ганаровыя госці – удзельнікі баёў за вызваленне Каменца і раёна, духавы ваенны аркестр і нават кінааператар (калі знайду відэа, абавязкова апублікую).



Курган Славы быў створаны па ініцыятыве і за сродкі сельскагаспадарчай арцелі (пазней калгас) імя Кірава. Побач са скульптурай ваяра ўсталявана гільза з зямлёй, узятай з Брэсцкай крэпасці і былой Навасёлкаўскай заставы Камянецкага раёна. Перыядычна праводзіцца добраўпарадкаванне гэтага мемарыяла. У прыватнасці, стромкія прыступкі з боку дарогі дэмантавалі і зрабілі ўздым на курган з левага боку. Надпіс на памятнай шыльдзе таксама памянялася. Аўтарства гэтага мемарыяла я пакуль не ўсталяваў.


Памятныя скверы і алеі
Важна! Без выразнага разумення тэрмінаў заўсёды атрымаецца якое-небудзь глупства. Таму, каб прадухіліць усялякія бязладдзі з бессэнсоўнымі пасадкамі дрэў, трэба часцей зазіраць у слоўнік будаўнічых і архітэктурных тэрмінаў. А там ёсць вось што: сквер – (ангел. square), невялікі ўчастак, азелянёны дрэвамі і хмызнякамі, размешчаны ў гарадской забудове, прызначаны для кароткачасовага знаходжання і адпачынку, планоўка часцей за ўсё рэгулярная, цэнтральная частка сквера нярэдка служыць месцам прылады фантана ці ўсталёўкі манумента ў асяроддзі кветнікаў; алея (фр. allee) – рэгулярныя лінейныя пасадкі дрэў, якія ўтвараюць вузкую прастору, накіраваную на фокус ці дамінанту кампазіцыі.
Зыходзячы з вызначэння гэтых тэрмінаў раблю выснову: у Камянцы ёсць толькі тры скверы – каля брацкай магілы (яго з часам сапсавалі, першапачаткова ён выглядаў больш канцэптуальна), каля старой рэдакцыі і «Бярозкі», а алеі можна назіраць толькі ў парку. І хутчэй, а то ад іх хутка нічога не застанецца.
Сквер 35-годдзя Перамогі
Вядомы каменчанам як «Бярозкі». Было файным месцам для сяброўскіх пікнікоў пакуль не стаў ператварацца ў свінарнік з энцэфалітнымі кляшчамі, плямамі вогнішчаў і мноства смецця8.

У красавіку 1980 года вучні абедзвюх камянецкіх школ прыступілі да пасадкі бярозавых саджанцаў. З пачатку назвалі гэта месца паркам Перамогі9, і штогод увосень тут праводзіўся крос-мемарыял імя А.М. Кіжаватава. За станам сквера уважліва сачылі настаўнікі і навучэнцы 2-й школы: у выпадку выяўлення зламаных галінак ці здзёртай кары можна было атрымаць вымову на «школьнай лінейцы». І ветэраны вайны таксама даглядалі маладыя дрэўцы.



Мяркуючы па квадратна-гнездавой пасадцы дрэў, адсутнасці дарожак, алей, цэнтральнай кампазіцыі і рэгулярнасці – гэта далёка не парк і не сквер, а проста гай. А вось у траўні 2017 года яна стала ператварацца ў сапраўдны сквер: дамінантай стала ўсталяваная баявая машына дэсанта – помнік «салдатам-інтэрнацыяналістам», побач з ёй зона адпачынку і дзіцячая пляцоўка, ад ходніка па вуліцы Брэсцкай да шматпавярховак мікрараёна «Паўднёва-заходні» па дыяганалі працягнулася пешаходная дарожка.



Вельмі важна ўсталяваць інфармацыйны стэнд з пазнавальным апісаннем гісторыі гэтага месца.
Сквер 50-годдзі Перамогі
А дзе ж такой ёсць? Па праўдзе кажучы, калі я знайшоў, то быў здзіўлены яго станам – дзікія зараснікі. І толькі пад лінейку пасаджаныя бярозкі нагадваюць, што гэта чалавечых рук справа.


У красавіку 1995 года прэзідыум раённай ветэранскай (ветэранаў вайны, а не працы, як цяпер) і выканкам гарадскога Савета дэпутатаў («мэрыя») прынялі рашэнне закласці сквер імя 50-годдзя Вялікай Перамогі на паўночным ускрайку Каменца10. А ўжо ў кастрычніку на адведзенай пляцоўцы ўздоўж вуліцы Чкалова перад скрыжаваннем з вуліцай Лясной пры выездзе з Каменца ветэраны вайны і былыя партызаны (В.Агеяў, Н.Бакулін, А.Букатая, А.Жукава, Н.Кажамячанка, В.Калатухін) пасадзілі першыя бярозкі.

Па словах старшыні гарсавета («мэр горада») В.Слінко напрацягу двух гадоў на ўчастку даўжынёй адзін кіламетр і шырынёй 100 метраў планавалася пасадзіць мноства парод дрэў, у тым ліку і пладовых, з дапамогай арганізацый і прадпрыемстваў Каменца.
Добры след пакідаем сваім спадчыннікам, – сказаў К.П. Пячко. – Пасля вяртання з вайны я закладваю ўжо шосты (!) сквер у Каменцы. Пасаджаныя мною дрэўцы высока падняліся каля школы, вуліцы Леванеўскага, друкарні, ракі Лясной і стадыёна.
Канстанцін Пракопавіч Пячко – апошні ветэран горада Каменца, які памёр у жніўні 2021 года. Не ўся яго спадчына яшчэ згублена, аднак пакінутае знаходзіцца ў благім стане. Таму што «год гістарычнай памяці» праводзіцца адзін раз у 30 гадоў…
Паўтаруся, што вельмі важна тут усталяваць інфармацыйны стэнд з пазнавальным апісаннем гісторыі гэтага месца і прывесці тут добраўпарадкаванне для надання больш-менш прыстойнага выгляду.
Алея 65-годдзя Перамогі
21 красавіка 2010 года ўздоўж вуліцы Леванеўскага каля спартовага комплексу ветэранамі вайны разам з вучнямі камянецкай гімназіі была пасаджана «Алея Славы»12 з 20 клёнаў у гонар 65-годдзя Перамогі.



Некалькі дрэў пацярпелі ад рук вандалаў, але гэта не нагода адказным службам пакінуць пралысіны ў алеі. Неабходна дасадзіць усяго толькі некалькі дрэў, з часам яны дагоняць астатнія (што і было зроблена ўвосень 2022 года, дадана 30.11.2022 года).
Згубленыя мемарыяльныя насаджэнні
Таполі каля райвыканкама і ў парку
Ў 1966 годзе Каменец наведалі ганаровыя госці: вызваліцелі горада ад нямецкай акупацыі ў 1944 годзе П.І. Сіненка і І.М. Сурнін. І яны таксама пакінулі свой след: імі былі пасаджаны таполі справа ад будынка райвыканкама, а таксама ў парку.

Ў 1974 годзе падчас чарговага наведвання Каменца яны сфатаграфаваліся на фоне зазелянелых высокіх дрэў.

Але вось надышлі часы, калі ў горадзе і раёне вырашылі пазбаўляцца ад таполяў. Запаўшы ў прыступ непрытомнасці, не прыходзячы ў свядомасць, гэтыя насаджэнні знішчылі.
Рабінавая алея, 1988 год
9 траўня 1988 года ветэраны вайны дзесьці на ўскрайку горада пасадзілі рабінавую алею. Нажаль, я пакуль не знайшоў дакладнага месца, дзе гэта адбывалася. Ці захавалася гэта алея наогул? Вядома, што ў 1990 годзе частка дрэў знішчылі вандалы11.

Акрамя апісаных мемарыяльных месцаў памяць пра вайну нясуць яшчэ і назвы шматлікіх вуліц Каменца, але пра гэта чытайце ў іншым артыкуле.
P.S.: Разумею, што не варта абмяжоўвацца толькі адным Каменцам і толькі Другой сусветнай вайной, таму шукаю памагатых у працягу напісання гэтага матэрыялу.
Крыніцы:
- БГАНТД ф. 11 оп. 2-ПД,ОЦ
- Незнамаў, П. Святкаванне 1 Мая ў раёне / П. Незнамаў // Іскра. – 1956. – 6 траўня. – С. 2.
- Калатухін, У. Аб’яўлены месячнік / У. Калатухін // Ленінец. – 1983. – 9 красавіка.
- https://pamyat-naroda.ru/heroes/kld-card_uchet_officer10307183/?static_hash=336a516229442f2e7880273d01fbe87fv2 (дата доступу – 04.04.2022 гады)
- Навік, Г. Я меў зносіны з Пивненко ўлетку 1944-го… / Г. Навік // Навіны Камянеччыны. – 2019. – 27 ліпеня. – С. 16-17
- Камінскі, Б. Жыцце, аддадзенае за Радзіму / Б. Камінскі // Ленінец. – 1965. – 3 красавіка. – С. 3
- Лысковіч, В. Курган Славы / В. Лысковіч // Ленінец. – 1969. – 2 жніўня.
- Колесава, Н. І плачучы бярозавы гай… / Н.Колесава // Навіны Камянеччыны. – 2000. – 5 жніўня.
- Батура, В. Школьны парк / В. Батура // Ленінец. – 1986. – 25 кастрычніка.
- Яфімовіч, У. Сквер імя 50-годдзя Вялікай Перамогі / У.Яфімовіч // Навіны Камянеччыны. – 1995. – 1 лістапада.
- Коган, Р. Няхай зелянеюць дрэўцы! / Р. Коган // Ленінец. – 1990. – 12 траўня.
- Вярэніч, У. Не хопіць слоў, каб выказаць падзяку ветэранам… / У. Вярэніч // Навіны Камянеччыны. – 2010. – 24 красавіка. – С. 2