З якога б боку вы ні набліжаліся да Каменца, заўсёды першымі дамінуючымі сілуэтамі горада над Лясной паўстаюць цагляна-чырвоная Камянецкая вежа і побач з ёй Сімяонаўская царква, што ўздымаецца ў вышыню.

Вельмі важна тое, што гісторыя ўсіх камянецкіх праваслаўных цэркваў апісана і захавана намаганнямі саміх святароў. У прыватнасці, заслугоўваюць павагі і асаблівай увагі працы а. Льва Паеўскага, а менавіта яго гістарычны нарыс “Каменецъ-Литовскъ и яго древние храмы” (1896 год). А храмаў для маленькага мястэчка было сапраўды шмат: царква Дабравешчання Прасвятой Багародзіцы (XIII стагоддзе), Васкрасенская царква (сярэдзіна XVI стагоддзя), Раждзественская царква (канец XVI стагоддзя), Сімяонаўская царква (XVI стагоддзе), Васкрасенскі манастыр (1637 год) і (вельмі дзіўная) Спаса-Праабражэнская, якая згадваецца ўсяго толькі адзін раз, толькі ў адной крыніцы1 і месцазнаходжанне яе невядомае (мяркую, што яна магла быць прыпісной і знаходзілася ў бліжэйшых ваколіцах Каменца).

Сімяонаўская царква – нараджэнне і жыццё

На жаль, дакладнай даты няма. Ёсць развагі, здагадкі і фантазіі. Напрыклад, хрысціянскі святы Сімяон Стоўпнік быў заступнікам князя Уладзіміра Васількавіча – ідэйнага натхняльніка пабудовы Камянецкай вежы. Таму царква, магчыма, была ўзведзена адначасова з нараджэннем вежы…

Першы дакумент, у якім па-сапраўднаму згадваецца Сімяонаўская царква, датаваны 1562 годом⁽²⁾. У ім апісваюцца зямлі, якімі карыстаўся “пастыр свята-сімеонаўскі а. Андрэй”. А ўжо праз 200 гадоў (у 1759 годзе) сустракаецца караценечкае апісанне храма: трухлявая драўляная развалюха, у якой небяспечна праводзіць літургіі, але з багатым начыннем. У 1769 годзе за сродкі вернікаў на гэтым жа самым месцы быў пабудаваны новы драўляны хра: крыжападобнай формы з трыма купаламі (адзін – пасярэдзіне, два – на франтальных вежках, паміж якімі была галерэя).

У 1782 годзе ў храм часова былі перанесены царкоўнае начынне і метрычныя кнігі са струхлелага Васкрасенскага храма. 1 лютага 1835 года ўказам Літоўскай духоўнай кансісторыі да прыходу Сімяонаўскай царквы далучаныя Раждзественскі і Васкрасенскі камянецкія прыходы і прыпісны Мікалаеўскі прыход – у Каменцы застаўся адзіны праваслаўны прыход. 29 верасня 1839 года указам гэтай жа кансісторыі Сімяонаўскі парафіяльны храм перайменаваны ў “Саборны”.

Тры крыніцы (згаданая кніга а. Льва Паеўскага, ліст а. Сімяона Будзіловіча да Ізмаілі Сразнеўскага⁽³⁾ і надзвычай цікавая фатаграфія прыблізна 1900 года) дакументальна пацвярджаюць, што Сімяонаўскі храм істотна рэканструяваўся ў другой палове XIX стагоддзя. Акрамя таго, захаваліся прозвішчы людзей, якія аказалі істотную дапамогу ў добраўпарадкаванні храма: абраз Сімяона Стоўпніка напісаны князем Абамелікам у 1855 годзе падчас стаянкі гвардыі ў Каменцы; майстар Багдановіч ў 1873 годзе зрабіў трох’ярусны іканастас; дзве срэбныя рызы з пазалотай падарыў селянін Павел Іванюковіч з вёскі Жданкі.

Але самае цікавае пачынаецца пры жыцці настаяцеля Сімяонаўскай царквы а. Льва Паеўскага.

У 1897 годзе ў Белавежскай пушчы з размахам ўчынілі царскае паляванне. І прыехаў сюды не хто іншы, як “імператар і самадзержац… і іншая, і іншая, і іншая”, а сярод простага люду Мікалай II, ён жа “Мікалай крывавы”⁽⁴⁾.

Коратка перакажу словы а. Льва аб далейшых падзеях, звязаных з вежай і царквой, узятыя з газеты «Гродзенскія губернскія ведамасці» №80 за 1897 год.

Напрыканцы жніўня 1897 года імператарскі жывапісец Панкрышаў даслаў а. Льву копію абраза Божай Маці (сам абраз знаходзіўся ў алтары Сімяонаўскай царквы) з просьбай паднесці яе “Уладару імператару”. А. Леў акрамя абраза ўзяў з сабой усе свае краязнаўчыя працы, а таксама знойдзеныя ім пісьмовыя помнікі з гісторыі нашага краю, і выправіўся ў Белавеж (зараз Польшча). 3 верасня ўсё гэта ён перадаў некай асобе з просьбай аддаць у дар цару. Не разлічваючы на большае, святар сабраўся ад’язджаць, але яму прапанавалі застацца. 4 верасня па распараджэнні міністра імператарскага двара Паеўскаму даслалі білет у царскі палац і абвясцілі, што цар прызначыў яму аўдыенцыю 5 верасня.

Чакаючы будучай сустрэчы, а. Леў сур’ёзна рыхтаваўся да размовы – ён напісаў ліст з апісаннем сваіх дароў, кароткай гісторыяй Каменца, яго старажытных храмаў і з маленькай просьбай:

“Я, пакорлівы слуга Божы, ласкай Божай пасунуты да парога часовага жылля Богам захоўваемай царскай сям’і, распасціраю да неба і да цябе, самадзяржаўнай венцаносец, лямант набалелай душы, адухоўленай непадкупнай, патрыятычнай рэўнасцю і самаадданымі бязмежнымі вернападданніцкімі пачуццямі: па тваім дзяржаўным загадзе ды абновіцца і завершыцца наша 600-гадовая старэнькая царскім арлом, хай убачыць бедны Каменец зноў хоць адзін каменны храм – наўзамен двух старых і малазмяшчальных драўляных храмаў…”

Гутарка Мікалая II і камянецкага святара Льва Паеўскага (сам ён родам з іншай зямлі) адбылася а 7 гадзіне вечара 5 верасня 1897 года і доўжылася 45 хвілін.

На рамонт Камянецкай вежы і будаўніцтва новага цаглянага храма з казны было выдаткавана 50 000 рублёў золатам. І калі за вежу ўзяліся хутка, то работы па ўзвядзенні новай царквы зацягваліся. Няўрымслівы а. Леў сваімі настойлівасцю і паездкамі за ўласны кошт у Вільню і Гродна ссунуў справу з мёртвай кропкі: у 1902 годзе быў створаны план і зацверджана каштарыс выдаткаў на пабудову. Але па невядомых прычынах а. Леў пакінуў Каменец і перавёўся ў Слонім.

Новы храм

Новы храм пачалі будаваць толькі ў 1912 годзе пад пільным наглядам настаяцеля а. Канстанціна Тарановіча па праекце архітэктара В. А. Срока. Для вытворчасці цэглы быўла выдзелена дзялянка за Каменцом злева за горкай “Шыбеніца”. А ўжо вясной 1914 года асляпляльную прыгажосць храма можна было ўбачыць за некалькі кіламетраў ад горада (як, зрэшты, і цяпер). Гісторыя захавала імёны двух будаўнікоў: Лука Юркевіч з Каменца і Ігнат Будкевіч з Шышова. 14 верасня прастол храма быў асвячаны ў імя святога Сімяона Стоўпніка.

У год нараджэння храма ў Еўропе пачалася Першая сусветная вайна. А ў жніўні 1915 года яна прыйшла ў Каменец. Людзі з’язджалі ў бежанства на ўсход. Аднак “дома і салома ядома”: напачатку 20-х гадоў многія з тых, хто выжыў, вярнуліся на родную зямлю. Пасля доўгага запусцення 5 мая 1924 года храм быў зноў асвячаны біскупам Палескім і Пінскім Аляксандрам: жыццё праваслаўнай абшчыны стала адраджацца, а царква напаўнялася абразамі, начыннем і богаслужбовымі кнігамі.

Гісторыя з’яўлення іканастаса

Хто знаёмы з гэтай папулярнай гісторыяй, рыхтуйцеся да маленькіх расчараванняў. У гэтым тэксце ўносяцца ўдакладненні ў агульнавядомы аповед аб з’яўленні новага іканастаса ў Сімяонаўскай царкве. Паспрабую доўга не мусоліць, аднак набярыцеся цярпення – ужо вельмі ўсё цікава закручана.

Напачатку ХХ стагоддзя актыўная камянецкая моладзь шукала любыя магчымасці “зматацца” ад свайго бацькоўскага гнязда куды далей. Далей – гэта не ў Маскву, а за мора: у ЗША, Бразілію, Аргенціну, Кубу. Нейкага Мікіту Трайчука з Прускі занесла ў ЗША (штат Мічыган). Уладкаваўся працаваць на завод Генры Форда (?). Калі пачалася Першая сусветная вайна, добраахвотнікам, каб хутка атрымаць грамадзянства ЗША (?), пайшоў у мясцовы “ваенкамат” і быў адпраўлены на французскі фронт у Еўропу (3 дывізія, 8 кулямётны батальён, шараговы)⁶. За месяц да заканчэння вайны загінуў падчас няўдалага Мез-Аргонскага наступу саюзных войскаў і быў пахаваны ў французскай зямлі.

У гэты час бацькі Мікіты – Феадосія Піліпаўна і Мітрафан Аляксандравіч – знаходзіліся ў бежанцтве. Калі вярнуліся, то даведаліся (як?) пра смерць свайго сына, а ў 1920 годзе іх зноў напаткала гора – памерла дачка Анастасія (Настасся).

Дзякуючы намаганням рэгента Сімяонаўская царквы Сімяона Паўлавіча Карнелюка сям’я Трайчукоў стала атрымліваць пенсію ад амерыканскага ўрада за смерць сына. Феадосія Піліпаўна вырашыла зрабіць падарунак царкве ў памяць аб памерлых дзецях. Яна звярнулася да Сімяона Паўлавіча з просьбай дапамагчы выканаць яе добры намер. Да таго часу ў Сімяонаўская царквы стаяў часовы іканастас, які збудавалі з неабчэсанай бярозы да часу другога асвячэння храма.

У Польшчы ў сярэдзіне 1920-х гадоў прайшла хваля закрыцця і разбурэння праваслаўных храмаў. З’явілася магчымым без асаблівых цяжкасцяў набыць начынне для нашага амаль пустога храма. Сімяон Паўлавіч гэта ведаў і дзякуючы сваім арганізатарскім талентам змог удала зладзіць набыццё новага іканастаса, які захоўваўся ў рускай гімназіі ў Варшаве. Акцэнтую вашу ўвагу, што набыты іканастас ніколі не знаходзіўся ў разбураным варшаўскім Аляксандра-Неўскім саборы. Доказы? Самыя аб’ектыўныя – старыя фатаграфіі! Глядзіце ніжэй і знайдзіце ўсе адрозненні самі.

У 1928 годзе ўсё набытае было пагружана ў вагоны і адпраўлена ў Жабінку, а адтуль сяляне на падводах перавезлі ў Каменец. І да гэтай пары гэты велічны дубовы іканастас упрыгожвае пярліну нашага горада.

Выжыванне

Храм не пацярпеў падчас Другой сусветнай вайны (хоць з аповедаў мясцовых жыхароў вядома, што ўлетку 1944 года на званіцы размяшчаўся нямецкі назіральны пост, што магло стаць прычынай абстрэлаў з боку войскаў, якія наступалі). А вось з’яўленне на нашай зямлі бальшавікоў прадугледжвала, як мінімум, закрыццё і ліквідацыю прыхода, у горшым выпадку – разбурэнне храма. Кашмарыць насельніцтва і здзяйсняць жахі пачалі напачатку 1960-х гадоў. У Камянецкім раёне сталі актыўна зачыняць і руйнаваць цэрквы і касцёлы. Сімяонаўскі храм у гэты час стаў прытулкам ікон і царкоўнай маёмасці, прычым сам адчуваў рэгулярны ціск ад улады з мэтай закрыцця. Адстаялі дзякуючы ўнутранай сіле і вынаходлівасці а. Алексія Патокі, які служыў у храме з 1962 па 1990 год.

Акрамя таго, яго намаганнямі было здзейснена шмат пераўтварэнняў: добраўпарадкаваны цвінтар, замест драўлянага плота зроблена металічная агароджа, зроблены прыступкі з заходняга і ўсходняга бакоў, праведзены вадаправод і зроблена ацяпленне, прыбудаваны да царквы арачны партал.

Настаяцелі царквы

Гаворачы пра храм, нельга не згадаць пра свяшчэннікаў, якія служылі пры ім (жыццё і справы многіх з іх падрабязна апісаны а. Львом Паеўскім, а поўны спіс, пачынаючы з 1745 года, складзены Георгіем Сцяпанавічам Мусевічам у яго артыкуле «Адзін са старажытных храмаў Каменца»). Згадаю пра некаторыя з іх. А. Іаан Маркевіч – знаўца грэчаскай мовы (яго дапаможнікі па гэтай старажытнай мове выкарыстоўваліся ў Брэсцкай прагімназіі), чалавек высокіх маральных прынцыпаў і духоўных якасцяў. А. Канстанцін Тарановіч, пры якім уласна і будаваўся храм. А. Уладзімір Філосафаў, які праславіўся на ніве духоўнай паэзіі і дарам празорлівасці.

Зразумела, нашчадкі застануцца ўдзячныя самому Льву Сямёнавічу Паеўскаму, свяшчэнніку-краязнаўцу, які плённа працаваў. Старэйшае пакаленне памятае нялёгкую службу пры храме а. Алексія Патокі ў багаборніцкія савецкія часы, які здолеў захаваць і падфарбаваць храм.

Сёння, наведаўшы храм, можна ўбачыць шмат цікавага, бо многае ў яго ўбранстве і архітэктуры раскажа пра гісторыю Камянецкага краю, жыццё людзей і работу парафіі. Напрыклад, мясцоваму мастаку (ураджэнцу Жабінкаўскага раёна) Міхаілу Максімовічу ўдалося аднавіць Каменец-Літоўскі абраз Цудатворнай Божай Маці. Акрамя гэтага мастак напісаў абраз прападобнага мучаніка Макарыя, ігумена Камянецкага, Пінскага, Оўручскага, архімандрыта Канеўскага, цудатворцы Пераяслаўскага.

А што зараз?

Часам праводзіцца абнаўленне колеру (блакітны, белы, ледзь было не ўбачылі зялёны), а ў 2012 годзе купалы сталі прымаць залаты колер (замянілі ўвесь дах). Дзіўна было назіраць, як гэты гмах апранаецца будаўнічымі лесамі. А ў 2016 годзе пачалося будаўніцтва новага храма ў гонар прападобнага мучаніка Макарыя на паўднёва-заходняй ускраіне горада, але гэта ўжо іншая гісторыя.

Дзякую за прадастаўленыя фатаграфіі (і ўспаміны) Віталію Міхальчуку, унуку рэгента Сімяонаўская царквы Сімяона Паўлавіча Карнелюка, Вольгу Козак, Вікторыю Шыдлоўскую, Галіну Браднёву (Тарановіч), Іну Шаціла, Яўгеніі Патока, Таццяну Чашун, Віктара Дулевіча.

Абнаўленне ад 08.02.2021

Цудатворны абраз Божай Маці Камянецкая знойдзены (дарэчы, ён нікуды і не знікаў)! Даклад Віталя Міхальчука глядзіце ў відэа –

[wpedon id=”13624″ align=”center”]

Выкарыстаная літаратура:

1. Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://archives.gov.by/index.php?id=858032. — Метрические книги православных церквей Брестского уезда Гродненской губернии. — Дата доступа: 15.03.2018.
2. Паевский, Л.С. Каменецъ-Литовскъ и его древнiе храмы. Историческiй очеркъ (цифровая копия частично сохранившейся книги, оригинал пропал).
3. Сведения и заметки о малоизвестных и неизвестных памятниках: сб. ст. / Под общ. ред. И. И. Срезневского. – СПб: Типография императорской академии наук, 1867.
4. Свободная энциклопедия Википедия [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Николай_II. — Статья Николай II. — Дата доступа: 17.03.2018.
5. Паевский Л. Письмо. Царская милость // Современная летопись, приложение к журналу «Воскресный день». 1897. № 41. Государево внимание и царская милость, Беловеж, 6 сентября / [священник Лев Паевский]
6. Honor States [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.honorstates.org/index.php?id=140914. — Nikita Troychuk, Private from Michigan, World War I Casualty. — Дата доступа: 24.03.2018

Понравилось? Поделись!